Nico: Wat is leegte? … ik weet het niet. Leegte is onkenbaar en niet vatbaar voor begrippen – het wordt wel een ‘zichzelf ontledigend begrip’ genoemd. Misschien blijft het over als we onze werkelijkheid ontdoen van alle begrippen.
Maarten: Onze zintuiglijke werkelijkheid?
Nico: Natuurlijk.
Maarten: De zintuiglijke werkelijkheid is mede door het denken gevormd …
Nico: Ja, dat moet wel.
Maarten: …dus als je van die werkelijkheid alles afhaalt wat je langs zintuiglijke weg hebt ontdekt …
Maar wie is degene die dat weghaalt?
Nico: Ja, dat moet de geest zijn die bereid is om alles wat hij tot nu toe gedaan heeft – opmerken, concluderen, voelen, verdedigen, veroveren, bezitten – op te geven én denkt dat hij dat kan!
Maarten: Als hij het niet kan, blijft hij in het bekende ronddraaien. Maar hij kan het proberen, dat is het enige.
Nico: Het is niet anders.
Maarten: Daar is dus een wilsbesluit voor nodig.
Nico: Natuurlijk.
Maarten: Of kun je zo’n besluit eigenlijk niet nemen?
Nico: Nou, je kunt een besluit nemen, maar ruim je daarmee het bekende op?
Maarten: Misschien als je beseft dat de leegte buiten de tijd moet liggen.
Nico: Natuurlijk.
Maarten: Maar dan zie je ook de betrekkelijkheid van jouw werkelijkheid in.
Nico: Ja, je ziet in dat je niets echt weet en het kan je ook niet schelen.
Maarten: En komt dat inzicht uit je levenspraktijk voort of is het iets dat je overkomt? En als het het laatste is, kun jij daar invloed op uitoefenen? Of is het pure genade?
Nico: Ja, dat is de hamvraag.
Maarten: En als ik al bereid ben, vertoont de leegte zich dan of zit mijn idee van de leegte er dan nog voor?
Nico: Ik vrees het laatste … het zal zich altijd wel openbaren, alleen je merkt het niet.
Maarten: Omdat ik verdwaald ben in de veelheid?
Nico: Dat zou niet erg zijn als je besefte dát je verdwaald bent.
Maarten: En als je dat wel opmerkt?
Nico: Dan zou het gebeurd zijn, maar …
Maarten: Toch ben jij er al je hele leven mee bezig … en je bent niet gek.
Nico: Nou [gelach] misschien moet je leren niets te doen … alleen maar op je krent zitten, niks meer …
Maarten: Of merken dat je lichaam, zoals het daar zit, heel anders is dan je tot nu toe dacht.
Nico: Ja … als licht en leeg.
Maarten: En tegelijkertijd ervaar je óók dat er een structuur is: de bedding is leegte, en daarin heeft het spel plaats – de hele schepping.
Nico: Ik denk dat daarmee leegte nog teveel een begrip is.
Maarten: Je hebt gelijk. Dat ontneemt het z’n zoheid.
Nico: Dus al pratend komen er alleen paradoxen, en een paradox kan alleen geleefd worden, niet besproken …
Maarten: Dus alleen opmerken … zonder oordeel.
Nico: En dat geldt dus ook voor de geestelijke oefening. Er wordt gezegd: ‘je moet het doen’ en tegelijk wordt gezegd: ‘alles wat je doet is het niet …’ Daar ligt dus een groot spiritueel probleem, dat iemand alleen maar zelf kan oplossen. Introspectie of een monastiek leven kan je daarbij niet helpen. Er komt denk ik een moment waar je als het ware de oefening moet overstijgen.
Maarten: En in hoeverre zit je dan al in het gareel van de oefening?
Nico: Jawel, tenzij natuurlijk van te voren duidelijk is dat de oefening geen gareel mag zijn. En dat hoeft ook niet als je je maar beperkt tot de fysieke houding.
Maarten: In die fysieke houding kun je natuurlijk eindeloos veel dwang invoeren. En dan werkt het niet. Maar het grote punt is dat je eerst iets moet leren, net zo goed als je woordjes moet leren als je een taal wilt leren. Dat is de fysieke noodzaak. Kun je je zazen zo nuchter doen?
Met andere woorden, hoe kun je oefenen zonder aan het verleden van de oefening vast te zitten?
Nico: Ik denk dat de enige manier daarvoor is het niet zozeer als oefening te zien maar als expressie. Het is de uitdrukking van dit moment.
Eigenlijk oefen je niks in zazen, je oefent niet om van de ene toestand naar de andere te komen. Je oefent hoogstens om uit te drukken wat je nu bent, ofwel de werkelijkheid toont zich terwijl je haar uitdrukt.
Maarten: … en nu heb je het over de werkelijkheid die voortkomt uit de leegte?
Nico: Dat is de leegte. De leegte drukt zich steeds uit in vorm.
Maarten: Ja … en dat zich uitdrukken kan nooit statisch zijn.
Nico: Nee, want dan zou het in een begrip te vangen zijn!
[stilte]
Maarten: Waaraan merk je dat iemand vanuit de leegte hier is?
Nico: … een soort precisie … een spontane wijsheid.
Maarten: Naar mijn gevoel is hét opmerkelijke eraan dat je van zo iemand het gevoel hebt dat hij voortdurend verandert … dat hij gaat en niet weet waar hij uitkomt.
Nico: Precies. Zo’n wijze man of vrouw weet waarschijnlijk zelf niet hoe het werkt. Ik weet alleen dat hoe minder ik erover nadenk hoe het werkt, hoe meer ik me toevertrouw en hoe vanzelfsprekender dingen gebeuren.
Maarten: Je hebt geen frons, je hebt geen gevoel van inspanning en van bereiken, dat is er allemaal niet in. Het is er zo vanzelfsprekend dat je je erover verbaast dat het nooit eerder gebeurd is in je.
[stilte]
Maarten: Daarmee zijn we terug bij onze beginvraag: kun je daar in je leven bewust iets aan doen? Wanneer krijg je in de gaten dat het leven meer is dan de dagelijkse zorgen, de leuke en verdrietige dingen?
Nico: Soms door een soort onderhuids gevoel van verdriet of crisis.
Maarten: Of onaangediend, zoals bij de Boeddha.
Nico: Ja, uiterlijk had hij alles en toch zocht hij de wortel van het lijden … terwijl miljarden mensen gewoon doorleven en pas wanneer al hun zekerheden onder ze vandaan getrokken worden …
Maarten: … zien ze waar het om gaat … Maar wanneer omarm je zonder aanleiding het leed?
Nico: Alleen als alle andere pogingen tot niets leiden, je stilstaat en niets doet …
Maarten: En dan nog … je hebt immers gelezen dat het dán kan gebeuren … Kun je dat ook vergeten?
Nico: Je kunt het dus niet bewust nastreven … er is altijd een onverwachte wending, iets dat niet door jou gestuurd is. Is dat onze slotsom?
Maarten: … moet het zijn … Het is een heel ding als je dat kunt aanvaarden.