Eefde december 1990 | Maandagmiddag
Inleiding
[download]
We zijn er telkens in de buurt geweest en dan waren er meer onmiddellijke zaken die onze aandacht vroegen. Maar ik heb het een paar keer genoemd: alleen zijn.
We weten dat alleen zijn noodzakelijk is, wil het besef van het geheel tot je door kunnen dringen. Anders blijf je in het relatienet van de groep of van de samenleving hangen. Dat belet je, zonder dat je het merkt, om te beseffen dat je in laatste instantie alleen bent. Als er ooit sprake is van een verhouding tussen de mens en god, dan is daarbij nooit sprake van een verhouding van god tot een organisatie, maar tot de enkele mens. Dat geldt voor de meditatie in hoge mate.
De vraag is eigenlijk: hoe zit dat? Want het gebeurt vaak dat je de opmerking krijgt dat je in de maatschappij alleen komt te staan. En dat wordt gevoeld als erg. Dat is ook erg, zolang het verbonden gevoel afhangt van de maatschappelijke of andere partiële verbondenheid. Daar hoort van alles bij, relaties, huwelijk, groepsgevoel, belangengevoel, dat alles hoort er bij. Er zijn natuurlijk gradaties in verfijning in, maar dat heeft nog altijd niet te maken met die andere verbondenheid.
Waarbij ik direct wil zeggen dat het onmogelijk is, echt onmogelijk, om te zeggen ‘Ik ben kosmisch verbonden en de rest interesseert me niet.’
Dat is natuurlijk heel vaak gezegd, in de religieuze traditie is dat geen onbekend fenomeen.
Maar het alleen zijn heeft betrekking op jouw eigen innerlijke situatie. Het is heel goed mogelijk om het gevoel van alleen zijn te hebben, terwijl je onder vrienden bent. Dat is iets wat je op den duur kunt gaan onderscheiden. Doe je dat niet, dan kom je met allerlei vreemde problemen te zitten. Maar het vraagt een grote mate van volwassenheid om daar echt goed mee om te gaan; om te zien dat de persoonlijke relaties tot een bepaald niveau reiken, maar dat helemaal niet zeker is dat het alles bestrijkt.
Ik heb het er wel eens over gehad in het verband van het huwelijk, dat het huwelijk eigenlijk iets anders zou kunnen zijn. Namelijk dat de individuele weg door het samengaan geïntensiveerd wordt. Waarbij je dan tegelijkertijd goed moet beseffen dat ons idee ‘Dan moet het bij elkaar blijven’, daar niet voor geldt. Je steunt elkaar, en dat is een bewuste keuze, waarbij inbegrepen is dat het best mogelijk is dat de een of de ander na een poos afzwenkt. Het kan ook zijn dat mensen bij elkaar blijven, maar dat is een ondergeschikt gevolg. Het bepalende daarbij is de individuele weg die tot de grote verbondenheid kan leiden.
Dat hangt natuurlijk allemaal samen met luisteren, met communicatie en met dialoog. We hebben nu in het afgelopen gesprek de maatschappelijke structuren, die als een hindernis werken, zo heel duidelijk naar voren zien komen. Maar dat blijft nog in de structuur. Wat hier bedoeld wordt is de individuele weg van ieder van ons, waarin heel duidelijk algemene principes te onderkennen zijn, maar waarin de mate waarin die algemene principes gehonoreerd worden door degene die de weg gaat, wel individueel is. Het blijft een individuele weg, maar daar zijn algemene principes in te onderkennen.
Het is goed om hiermee rekening te houden, omdat je anders vaak allerlei gevechten aangaat en misverstanden krijgt, die daar niet mee te maken hebben. Want het betekent natuurlijk wel dat je, als je inderdaad zo’n individuele weg gaat, in je verhouding tot de mensen steeds blijft onderscheiden ‘Waar ben ik mee bezig’. En als je al eens een ‘Nee’ moet geven, het dan zo doet dat die ander dat niet als kwetsend hoeft te ervaren.
Dat betekent dat je heel bewust leeft, je heel bewust bent van waaruit je bepaalde dingen doet. En je moet jezelf natuurlijk niet voor de gek houden. Want het kan ook zo zijn dat je iets niet wilt en dan zegt ‘Ja, dat is omdat ik mijn individuele weg moet volgen.’
Zo kun je jezelf aardig voor het lapje houden. Maar dat bedoel ik niet.
Je kunt ook gaan zien dat alleen zijn niet alleen maar negatief is. Ik kom bij de mensen altijd de idee tegen dat alleen zijn een vreselijke toestand is. En ik weet uit mijn eigen ervaring dat het een heerlijke toestand is. Alleen zijn is heerlijk. Want dan loop je echt heel keihard aan tegen de dingen die om een of andere reden nog niet tot je zijn doorgedrongen. Je wordt niet meer afgeleid en je hebt het wonden likken achter de rug.
Dus alleen zijn is iets wat noodzakelijk is, wil je echt kunnen luisteren. Dan kun je namelijk ook bij de ander en bij de anderen, en in het algemeen in de wereld, horen waar het vandaan komt. En dat is heel erg nodig. Want als je de dingen niet onderkent, besteed je je energie op een manier waarbij het niet alleen niet tot zijn recht komt, maar zelfs averechts werkt. Zolang iemand alleen zijn als iets negatiefs ervaart, of het alleen zijn als een soort van ascese voelt, dan weet je waar je je aan te houden hebt.
Dat is ook alweer zo’n merkwaardig iets, dat het meestal als een soort van ascese ervaren wordt. Daar heeft het niets mee te maken, het is een behoefte om alleen te zijn. Echt alleen zijn is een behoefte. En ik denk dat als je onvoldoende alleen bent, je blijft steken. Omdat je dan, zonder dat je het merkt, voortdurend in antwoord leeft. Dat houd je op de plek.
Je zou zelfs kunnen zeggen: een goede vriend respecteert je eenzaamheid.
Ik moet altijd denken aan dat prachtige woord van Rilke, die zegt ‘Liefde is wachter zijn voor elkaars eenzaamheid.’
Dat is echt waar: het beschermen dat iemand alleen kan zijn. Niet altijd veronderstellen dat hij klaarstaat. Want dan kan er onvoldoende gebeuren.
Dat betekent weer niet dat je, zolang je behoefte hebt aan kameraad, man, vrouw, aan gezelligheid, dan denkt ‘Ja, maar ik moet alleen zijn…’
Probeer bij jezelf te blijven. Wat ik hier zeg is alleen een bekend stellen van iets. Maar dwing jezelf niet. Als je geen behoefte hebt aan alleen zijn, wees dan aldoor samen. Alles moet gedaan worden.
Maar weet dat het er is, en niet iets is wat afgedwongen moet worden. Dat het iets is wat heel natuurlijk is, erbij hoort en waar je soms gedurende enige jaren vreselijke behoefte aan hebt. En dan is het vervuld en kun je alleen zijn terwijl je met de anderen bent. Dat is dan geen enkel probleem meer. Zo is de ontwikkeling.
Dit wilde ik alleen maar zeggen.
Gesprek (fragment)
– A: Waarom wordt de behoefte om alleen te zijn zo vaak teruggedrongen door de behoefte dat je iets moet doen, iets moet presteren.
Maarten: Als de behoefte naar alleen zijn er is, dan zal het door een drukke baan, met alles wat dat met zich meebrengt, niet teruggedrongen worden. Alleen zijn is een wezensbehoefte. Als het alleen zijn echt een behoefte is, kun je op den duur allerlei concreet werk doen zonder je alleen zijn te verlaten. Het lijkt erop alsof het alleen maar iets lijfelijks is, maar het is iets innerlijks.